RAU TAU [TE RAUTAU O TE MATENGA O TĀWHIAO]. 26/08/1994 - 28/08/1994

Rights Information
Year
1994
Reference
A318450
Media type
Audio
Item unavailable online

This content is for private viewing only. The material may not always be available for supply.
Click for more information on rights and requesting.

Ask about this item

Ask to use material, get more information or tell us about an item

Rights Information
Year
1994
Reference
A318450
Media type
Audio
Item unavailable online

This content is for private viewing only. The material may not always be available for supply.
Click for more information on rights and requesting.

Place of production
New Zealand/Aotearoa
Categories
Spoken word
Production company
Radio Tainui

[Konae 1/7]
He hopukanga oro tēnei o te hui whakanui i te 100 tau nō te rironga o Kīngi Tāwhiao. Nā Te Reo Irirangi o Tainui tēnei pāpahotanga reo rua. Ko Mamae Takerei te kaipāpāho, te kaiuiui.

Ka kōrero atu ia ki a Haki Thompson mō ōna whakaaro e pā ana ki te hui nei. Kei tā Haki, he rā tino nui tēnei, he rā whakamaharatanga ki a Kīngi Tāwhiao me ngā tikanga katoa i ngā rā i a ia. He pai ngā kōrero a Te Waea Mauirohooho. Kua tae mai ngā manuwhiri tūārangi ki te tautoko, arā, ngā minita me te pīhopa. Ka mutu, e noho ana a Te Arikinui i roto i te whare i raro i ngā āhuatanga o te whānau pani.

Ka kōrero atu ki a Te Uru mō ngā mea i tuku iho mai e Kīngi Tāwhiao. Te Uru speaks about the younger generation needing to know about the king. Te Uru strongly believes that the prophecies will be here 100 years from now.

Mamae recites the history between Kīngi Tāwhiao and George Grey from the New Zealand Graphic, which includes matters of the land, the New Zealand Government and the British Crown.

E rere ana te reo karanga; reo karakia, te Pai Mārire, te waiata, te mōteatea, ngā pao mō te kai me ngā whakaritenga o te rā.

Ka kōrero atu ki a Rei mō te takenga mai o te ingoa o te marae o Rukumoana; mō te wehenga mai o Ngāti Haua i Maungakawa, mō Te Kauhanganui ka tū ki Kūtia, ki Waharoa, mō te kaumātua nei a Werewere, mō te wharekai o Te Rauaroha, mō Te Paki o Matariki me Kīngi Māhuta.

[Konae 2/7]
Mamae is reporting from the home of Anna Marie and Collin Muirhead, at Hope Hill Farm also known as Te Miro, where they talk about their knowledge of the history and heritage of this land. Collin states that the history of this land was not passed down to him through the Muirhead family or in school. He speaks about a flu that came over the Parliament here; a fire that destroyed any evidence of them being here, taonga that had been buried in the swamp and then recovered by the Muirhead family in 1978. Joseph Muirhead and Anne Marie are also present in this interview.

E kōrerorero ana tētehi tokorua mō te weranga o te whare; mō ngā whakairo i takahia ki roto i te repo, mō ngā mihīni me ngā mahi a ngā Pākehā i te tau 1978 i puha ake ai ngā taonga nei.

Kei te rere ngā karanga, te waerea, te haka pōwhiri me te Pai Mārire i te taetanga mai o Te Arikinui Te Ātairangikaahu ki Maungakawa nei. Kua tū tētehi ki te tuku mihi atu ki te kaupapa o te rā; ki a Kā nāna i hāpai i te karakia me te whakatau i te hunga ki Maungakawa, te whenua i tū ai Te Kauhanganui.

[Konae 3/7]
Mōteatea: Kāore te rangi nei te pēhi whakarunga.

Kua tū tētehi nō Ngāti Haua ki te kōrero mō Kīngi Māhuta; mō Tupu Taingākawa, mō te kōrero a Kīngi Tāwhiao e pēnei ana, ‘tiro mai ki taku manu tū, me ka taka taku manu tū ko te wā tonu tēnā hei whakaaranga i tō tātou tamaiti’. Ka puta i a ia he kōrero mō ngā rangi whakahirahira, arā mō te 12 o ngā rā o Hepetema, te rā i tatū mai rātou ki roto i te whare o Te Kauhanganui; te 14 o ngā rā o Hepetema, te rā i tatū mai ai a Kīngi Māhuta, ōna teina me tōna tuahine ki roto i te Kauhanganui e takoto nei tōna matua, te 15, te rā i tū a Tupu Taingākawa ki te mihi atu ki ngā mātāwaka, te 19, te rā i hīkoi atu ki Ngāti Wairere moe ai me te 20, te rā i hīkoi atu ki te maunga o Taupiri. Ka tahuri ia ki te kōrero mō te ahi i wera ai te whare me ngā whakairo i konei. Ka tahuri ia ki te mihi atu ki ngā iwi, ki a Taranaki, ki a Ngāti Porou, ki a Te Arawa, ki a Ngāpuhi me te whānau Muirhead kua tae mai nei.

This kaikōrero speaks about King Te Rata; the Rātana faith, God, King Tāwhiao, and a Māori Government.

Haka: ...ki te rangi hei aha, hei aha, he manu kōrihi nō te tau...

Kua tū tētehi ki te tauparapara, ki te whaikōrero. Kei tāna, e aroha atu ana i te hakarongo i ngā kōrero mai i Pārawera. Ka mihi atu ia ki a Wai mō ana kōrero e pā ana ki te tupuna o te Ariki. Ka hoki tonu ana mahara ki te kōrero a te kaumātua rā ki a tauiwi, ‘ki a koe i tēnei wā, ki a koe te pāhuatanga i tēnei wā. Rā tāku ā muri, ka wheke, ka wheke, ka wheke koe i ahau’.

Mōteatea: Poi atu taku poi.

Kua tū tētehi ki te tauparapara, ki te whaikōrero, ki te tuku i ngā mihi ki Te Arikinui.

Mōteatea: ...ka huri taku titiro ki Te Kauhanganui, ki te ōhāki i mahue ake ne e koro mā...

Kei te rere ngā reo pao mō te kai.

[Konae 4/7]
E rere ana ngā pao mō te kai me ngā waiata ngahau i roto i te whare o Te Rauaroha.

Kua tū tētehi ki te kōrero, me te mihi atu ki Te Arikinui.

Mōteatea: E noho ana i Te Kauhanganui...

Ka rere ngā mihi ki a Rewa me Te Tai Tokerau, ki a Tame Te Maro me Te Tai Rāwhiti, ā, ki a Hāmi me Taranaki Maunga. Ka hoki ōna mahara ki te hīkoi ki Waitangi me rātou o te ope 12 kua riro kē, a Hori, a Tāpi, a Whare me Te Pumi me te tono a Tupu Taingākawa ki tētehi minita o te hāhi Ingarangi, nō Te Tai Tokerau kia noho mai i konei. Ka rere ngā mihi ki ngā hāhi maha kua tae mai.

Kua tū tētehi ki te whaikōrero me te tuku mihi.

Waiata Tautoko: kāore e mōhiotia ana.

Kua tū a Tame Te Maro ki te mihi ki te kaupapa o te rā. Ka puta i a ia te ingoa o Hēnare Tūwhāngai; ngā whakapapa o Māhina-a-rangi, me te kaupapa o te kotahitanga.

[Konae 5/7]
E whaikōrero ana a Tame Te Maro. Ka puta i a ia te ingoa o Te Kani a Takirau me ana mihi ki te Kiingitanga me Te Arikinui.

Waiata Tautoko: Tō aroha he karere ki te ao

Kua tū tētehi nō Taranaki ki te kōrero mō ngā kaupapa kua puta i te hui nei, arā ngā poropiti o Taranaki, a Whiti me Tohu, ngā mema Pāremata Māori, te pāti Reipa me ētehi anō kaupapa.

Waiata tautoko: Te tau o ngā waka.

Kei te rere ngā waiata ngahau pākehā.

E kōrerorero ana a Mamae ki ētehi o ngā hunga kua tae atu ki te hui i te marae o Rukumoana, ā, ki a Te Kuru nō Whāingaroa, ki a Mere Paora Epere nō Ngāti Āmaru me Ngāti Pou, ki tētehi nō Ngāti Māhanga, ki a Tiriwa Wetere nō Ngāti Hikairo me Ngāti Haua, ki a Menzies nō Ngāti Haua anō hoki.

Kua tū tētahi ki te mihi ki ngā ringawera, ki Te Arikinui, ki ngā taonga i puha ake i Maungakawa, otirā ki te kaupapa o te rā.

E rere ana te karanga me te hīmene.

Kua tū tētehi anō ki te mihi ki nga ringawera; te iwi kāinga me te whakahokitanga o ngā taonga ki te mokopuna a Kīngi Tāwhiao.

E rere ana te karanga, te wero me te tangi o te pūtātara.

Mamae reports that Te Arikinui has just planted a tree in commemoration of the 100 years. They have all arrived at Hukanui Marae, including Taranaki, Tai Tokerau, Ngāti Kahungunu and Ngāti Porou.

Kei te tuku whakamoemiti tētehi, ā, e rere ana ngā haka me ngā karanga.

Kua tū mai tētehi ki te mihi ki te kaupapa o te rā, ki Te Arikinui, ki a Ngāti Raukawa nā rātou i whakaara i te tīmatanga o te hui, ki a Ngāti Koroki me Ngāti Haua, nā rātou i hāpai i te motu. Ka hoki ana mihi ki te maunga o Hikurangi, ki a Ngāti Porou nā rātou i haehae i te rā i puta ai te tihei mauri ora; ki te maunga hukahuka o Taranaki, ki Te Tai Tokerau, ki a Mōkena e kawe nei i te taonga kōrero i te pae, ā, ki te rohe o Tainui anō hoki.

Mōteatea: E ota ki ahau.

[Konae 6/7]
Kua tū mai tētehi o Tainui waka ki te whaikōrero; ki te mihi ki Te Arikinui me te whare kāhui ariki, ki a Ngāti Wairere, otirā, ki te motu kua tae mai ki te hui nei.

Mōteatea: Kāore hoki koe e te mamae, e mutu noa i te wiki.

Kei rō whare te hui ināianei, ā, kei te waiata mai tētehi ope.

An MC is thanking those who are gathered for the commemorations which began in Pārawera, where King Tāwhiao passed away. He speaks about the mana of King Tāwhiao and the event of his passing where it took 30 days to bury him.

Hīmene: Ngā Whakamoemiti, E te Ariki, Tama Ngākau, Whakaaria Mai.

E kauhau ana a [Aringi] Maipi i ngā kōrero o te pukapuka Psalms.

Hīmene: Te Atua tapu o ngā tapu.

E kauhau mai ana tētehi mō te kaupapa o te rā. Ka uia te pātai, he aha te hua i waihotia e te kaumātua nei ki a tātou? Hei tāna, kua roa ngā tau e rongo ana tātou i ana kōrero i runga i ō tātou marae, ā, ko ngā tāngata tika hei whakamāramara atu ki a koutou kua mate katoa, a Henare mā, a Te Whati mā, a Paraire mā. Ka whakawhiti ia ki te reo Pākehā.

He talks about what Tāwhiao may have envisioned in relation to what is happening today, during a time of Treaty issues. He speaks of Te Puea’s role in bringing everyone to Tūrangawaewae for this event and sayings left by Tāwhiao. These are, ‘he wā kei te haere mai ka puta he mīhae nō tōku pito ake, he urukehu, kei a ia he whakaoranga’ and ‘kei a koe tēnei pāhuatanga, āpōpō kei a au, ka whēke, ka whēke, ka whēke’, which are apart of the puzzle he left for us to put together, the speaker states.

Mōteatea: [Ka puta mata tonu ko runga ko Ruapehu, marama te titiro...o Pirongia maunga kei tua iti atu]

[Konae 7/7]
E taki ana te kaipāpāho i ngā whakaritenga o te hui me ngā āhuatanga kei Tūrangawaewae i tēnei wā tonu.

Mamae speaks about the commemorations beginning at Pārawera, where King Tāwhiao laid for just under three weeks before moving along to Maungakawa, to Tauwhare, to Hukanui Marae and then finally to Taupiri Maunga.

Mōteatea: ...hoki ake nei ahau ki tā Rāwiri, he roimata taku kai i te ao i te pō. Me whakatupu ki te hua o te rengarenga...

Kua tū mai a Te Arikinui Te Ātairangikaahu ki te tuku i ana mihi ki ngā maunga o Taranaki, o Hikurangi kua tae mai nei, ki a Milly rāua ko Morgan, ki a Princess Pilolevu me ōna mātua o te motu o Tonga, ki ngā rangatira o te motu o Fiji, ki ngā rangatira o te motu o Samoa, ki a Marlene nō te moutere o [Anairu], ki te minita a Doug Graham, ki ngā mea katoa o ngā taone mai i Tāmaki, Waitakere tae mai ana ki konei ki Waipā, ki Piako, ki Waikato me ngā manuwhiri i haere mai i Akarana anō hoki.

Queen Te Atairangikaahu speaks about King Tāwhiao’s life, prophecies, mission and visions for Tainui in the context of suffering caused by land loss and war. Moreover, about Tāwhiao’s spiritual journey, naming people such as Te Ua Haumēne, Te Whiti o Rongomai and Tohu Kākahi and the establishment of Te Kauhanganui under the presidency of Tupu Taingākawa, the son of Wiremu Tamihana. Queen Te Ata talks about the realisation of Kīngi Tāwhiao’s dream to establish a permanent home at Ngāruawāhia by Princess Te Puea and the Pai Mārire religion. Many of King Tāwhiao’s quotes are recited and explained such as the catch cry, ‘i riro whenua atu me hoki whenua mai, ko te moni hei utu i te hara’.

Mōteatea: Te kupu timatanga me whakahonore e koe te ariki e